Od młynarzy Spałów do prezydentów RP

Podania o prapoczątkach Spały, genealogii tej nazwy miejscowej, historie o wielkich łowach książęcych i królewskich w lasach spalskich czy Puszczy Pilickiej, chętnie przytaczane przy każdej okazji, zawsze znajdują wdzięcznych czytelników i słuchaczy. Są bogate w barwne epizody, za to uboższe w udokumentowane daty. Jak choćby ta barwna opowieść o pochodzeniu nazwy Spała.

Mówi ona o polowaniu książęcym w puszczańskich ostępach nieopodal nadpilickiej miejscowości Czekaj. „W gorączce łowów myśliwcy rozbiegli się po kniei. Wśród nich polująca na równi z łowcami książęca córka. Pod wieczór zaczęto ściągać do Czekaju. Na odgłos myśliwskiego rogu nie zjawiła się jedynie księżniczka. Zaniepokoiło to ogromnie ojca. Rozesłał, kogo mógł na poszukiwania. Zniecierpliwiony sam także ruszył konno do lasu. W końcu rozległy się radosne okrzyki i granie rogów. Goniec oznajmił odchodzącemu od zmysłów ojcu, że odnaleziono księżniczkę, gdy pogrążona była we śnie na polanie, nad śródleśną rzeczułką. Spała! Wkrótce nadciągnęła gromada wiodąca książęcą córę. Radości oczywiście nie było końca a miejsce gdzie odnaleziono księżniczkę, nazywano od tej pory Spała.”

Proboszczowe beneficjum

Beneficjum (łac. Beneficjum - dobrodziejstwo) to po naszemu dożywotnie prawo do czerpania dochodów, związanych z piastowaniem określonego urzędu kościelnego istniejące od ok. X wieku.
W terminologii świeckiej także nadanie gruntu wasalowi przez seniora, czasowe albo dożywotnie, jako honorowe wynagrodzenie albo w zamian za służbę wasalną, później dziedziczne. W przypadku urzędu kościelnego - dochody z nim związane. Najstarsze polskie Liber beneficjorum, Księgi dobrodziejstw, to dokument dotyczący Diecezji Krakowskiej autorstwa Jana Długosza i następny – Jana Łaskiego.

Badacze historii nie ustawali w próbach uporządkowania spalskiego kalendarium. W oparciu o analizę danych źródłowych, pochodzących z początku XVI wieku, stwierdzić można, że inowłodzki kompleks dóbr monarszych był wyjątkowo rozległy i dobrze zagospodarowany. W jego skład wchodziło miasto Inowłódz i aż 20 osad wiejskich. W Metryce Koronnej wymieniono (podaję alfabetycznie) Bobrowiec, Brenica, Giełzów, Glina, Glinik, Gura, Jasień, Królowa Wola, Liciążna, Lubochenek, Lubochnia, Luboszewy, Łęg, Małomierz, Rzeczyca, Sadykierz, Zakościele, Zawady, Żądłowice i…osada młyńska Spała! Jako jedyny z inowłodzkich młynów ten w Spale, oprócz kół mącznych, posiadał też piłę tartaczną i folusz do spilśniania sukna. Sporo, ale wciąż bez konkretnej daty. Pojawia się takowa przy okazji znanej postaci doby polskiego Renesansu Macieja Drzewickiego z Drzewicy, podkanclerzego koronnego, biskupa przemyskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego i… starosty inowłodzkiego, który różnymi drogami stał się właścicielem rozległych Wiadomo z dokładnych już w tym przypadku zapisów, że w 1525 roku w skład majątku Drzewickich weszły wsie Zawady, Rzeczyca, Glina Łęg, Luboszewy i młyn w Spale.

Przeprowadzone w ostatnim czasie dokładniejsze badania dokumentów, wynikające czasem z przypadkowych odkryć historycznych zapisków, pozwoliły na znaczące przesunięcie pierwszej, udokumentowanej, co do roku, daty związanej ze Spałą.

Prof. dr hab. ksiądz Piotr Zwoliński, pracownik Instytutu Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, mieszkaniec i miłośnik Inowłodza, Spały i okolic, a zwłaszcza ich historii, także zapalony globtroter, zaginiony temu na bezdrożach Kazachstanu i dotychczas nie odnaleziony, na pierwsze wzmianki o Spale natrafił podczas poszukiwania danych o parafii w Inowłodzu. Trafił za nimi do Gniezna a tam na Liber Beneficjorum (Księgę Beneficjów, uposażeń, zwykle kościelnych) Archidiecezji Gnieźnieńskiej autorstwa Jana Łaskiego. Tom II tego dzieła obejmuje Archidiakonaty Kaliski, Wieluński, Łowicki i Łęczycki. Tam właśnie jest napisane o uposażeniach proboszcza inowłodzkiego, a wśród nich o Spale i spalskim młynie, z bardzo konkretną datą: 1511 rok!

Jubileuszowe inicjatywy

Wynik tych właśnie badań stanowił dla spalskiej LOT podstawę jubileuszowych inicjatyw, choć powołują się oni także na wzmianki o istnieniu Spały w dokumentach Archiwum Głównego Akt Dawnych, Archiwum Skarbu Koronnego ( ASK oddz.46, sygn. 173,k.219).Uznając rok 1511 za historyczny początek Spały. Późniejsze jej losy, zwłaszcza carsko – prezydenckie, są już świetnie znane i udokumentowane. Ale pierwszy historyczny ślad z niebudzącą wątpliwości datą, to nade wszystko niebywała okazja do ogólnopolskiej a nawet sięgającej dalej promocji tej niezwykłej miejscowości.

Powołanemu13 stycznia Br. Komitetowi Organizacyjnemu obchodów rocznicy przewodniczy wójt inowłodzki Zenon Chojnacki. W skład grupy roboczej komitetu weszli przedstawiciele Urzędu Gminy Inowłódz, Starostwa tomaszowskiego, spalskiej LOT i COS. Grupa działa przy wsparciu wszystkich pozostałych członków komitetu.

Mówi prezes Lokalnej Organizacji Turystycznej w Spale dr Michał Słoniewski: – Do jubileuszowej daty podchodzimy z całym szacunkiem. Licząca pół tysiąca lat metryka swoje znaczy. Z racji naszych priorytetów zamierzamy jednak datę ową wykorzystać w kategoriach promocyjnych. Co do obchodów, nie będzie to jedna uroczystość. Przymiotnik „jubileuszowy” zyskają wszystkie imprezy organizowane w jubileuszowym roku. Jubileuszowy będzie więc „Hubertus Spalski”, Dożynki Prezydenckie, Jarmarki Spalskie.

Drugi sposób na jubileusz to, także związane z promocją, zamierzenia wydawnicze. Zamierzamy wydać album z bogatą szatą ikonograficzną, powstający już pod roboczym tytułem „Historia Spały”. Wszechstronny rys historyczny, ale z nawiązaniem do współczesności. Opracowanie wstępnie przyjętych okresów historycznych: od początków do czasów carskich, do końca pierwszej wojny, okres międzywojenny, druga wojna i czasy współczesne. „Spała wojenna”, dzięki wsparciu Stowarzyszenia Dolina Pilicy, jest już właściwie gotowa.

Mamy już także okolicznościowy znaczek w motywem żubra, w obróbce są serie pocztówek – komplety z okresu carskiego, międzywojennego, harcerski, związany z jamboree w 1935 roku, dożynkowy. Kwesta w archiwach rosyjskich przyniosła bogaty materiał ikonograficzny z pobytów w Spale carskich rodzin - Mikołaja II i Aleksandra III. Nie wykluczamy sesji, konferencji, spotkań. Spała obficie dostarcza tematów, wszak to miejsce magiczne. Postaramy się sprawić, by rok jubileuszowy wydał obfite owoce i plony, po które zjadą do nas ludzie z kraju i spoza jego granic, bo czemu nie? Przyjeżdżali tu carowie, choć mieli do dyspozycji niezmierzone imperium. Widać Spała warta jest tego!

Obchody startują ze sztafetą

„Nadaje się mostowi położonemu w miejscowości Spała na rzece Pilicy ciągu ulicy Hubala nazwę – „Most im. gen. broni Tadeusza Buka””. Tej, dokładnie, treści uchwała Rady Gminy w Inowłodzu pozwoliła na rozpoczęcie przygotowań do uroczystości wyznaczonych na dzień 10 kwietnia. Ta pamiętna rocznica dotyczy też generała Buka, mieszkańca Spały, który zginął w wypadku pod Smoleńskiem i spoczywa na tutejszym cmentarzu. W latach 1995 – 1998 pełnił służbę w 25 Brygadzie Kawalerii Powietrznej w Tomaszowie Mazowieckim.

Z wnioskiem o takie uczczenie wybitnego spalanina wystąpiła tutejsza Lokalna Organizacja Turystyczna, po uzgodnieniach z mieszkającą również w Spale rodziną generała. Wniosek ten poparli mieszkańcy Spały. Uroczystość jest jednym z pierwszych elementów tegorocznego jubileuszu 500 – lecia Spały.

Spalski most to obiekt zabytkowy. Żelbetowa przeprawa, która zastąpiła dawniejsze mosty drewniane. W 1936 roku otwierał ją prezydent Ignacy Mościcki. Nadszarpnięty zębem czasu wymagał kosmetyki przygotowującej do uroczystości. Prace porządkowe w otoczeniu obiektu oraz na nim samym zobowiązali się przeprowadzić przyjaciele generała Buka. Narzędzi i materiałów, m.in. odpowiednich farb, dostarczyła gmina Inowłódz.

Zgodnie ze spalskim programem 10 kwietnia 2011 roku przy grobie generała zaciągnęli wartę honorową żołnierze 25 Brygady Kawalerii Powietrznej.

W pamiętnym momencie, o godzinie 8.41, na grobie generała złożyły kwiaty delegacje 34 Brygady Kawalerii Pancernej z Żagania (tam w latach 80. i 90 rozpoczynał i pełnił służbę późniejszy generał Buk) i 25 Brygady Kawalerii Powietrznej z Tomaszowa. Uczczono chwilą ciszy ofiary katastrofy smoleńskiej, zapłonęły znicze.

O 9.00 w spalskim kościele rozpoczęła się msza w intencji ofiar katastrofy. Potem nastąpiły uroczystości przy moście. Odsłonięta została tablica pamiątkowa. Na koniec na starcie stanęli uczestnicy liczącego ponad 500 km żołnierskiego maratonu Spała – Żagań, zorganizowanego dla uczczenia pamięci dowódcy.

Jubileuszowy program

Patronaty

Patronat honorowy nad obchodami 500 – lecia Spały przyjął, zgodnie z dożynkową obietnicą, Pan Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski.

Organizatorzy zaproponowali skład Komitetu Honorowego obchodów w niżej podanym składzie i skierowali do poszczególnych osób zaproszenie do udziału w obchodach w tym charakterze.

Komitet Honorowy obchodów „Spała – 500 lat”:

Jolanta Chełmińska                              Wojewoda Łódzka
Witold Stępień                                    Marszałek Województwa Łódzkiego
Dariusz Młotkiewicz                            sekretarz stanu w Kancelarii prezydenta RP
Tomasz Nałęcz                                    profesor, społeczny doradca prezydenta RP
Artur Bagieński                                   Wicemarszałek województwa łódzkiego
Marian Pigan                                       dyrektor Generalny Lasów Państwowych
Małgorzata Kidawa – Błońska            poseł na sejm RP
Zbigniew Głowienka                           gen. broni - dowódca Wojsk Lądowych
Rafał Szmytke                                     prezes Polskiej Organizacji Turystycznej
Piotr Kagankiewicz                             starosta powiatu tomaszowskiego
Rafał Zagozdon                                   prezydent Tomaszowa Maz.
Cezary Krawczyk                               radny sejmiku wojewódzkiego
Tadeusz Cisowski                               wiceprezes zarządu wojewódzkiego ZOSP RP
Roman Jagieliński                                prezes stowarzyszenia STER
Jan Kempara                                       emerytowany generał
Leszek Wysocki                                  współwłaściciel Ceramiki Paradyż
Hanna Mościcka Grzesiak                   profesor Politechniki Poznańskiej
Maciej Grabski                                   profesor Politechniki Warszawskiej
Andrzej Mikucki                                 prawnuk inż. Leona Mikuckiego, twórcy pałacu w Spale
Artur Partyka                                      olimpijczyk, Honorowy Ambasador Spały

Tekst: Marek Miziak

Do pobrania: Artykuł Pana Marka Miziaka